Ahilik ve Tasavvuf

İslâmiyetin, bütün insanlık âlemine bahşettiği mutlak eşitlik ilkesi, temiz ahlâk, sınırsız yardım fikrinin, maddî ve manevî huzur kaynağı olduğu gerçeği; Allah sevgisi, imanın ve İslâm'ın şartlarına gönülden bağlılık, bir manevî huzur içinde Anadolu insanının günlük hayatta gücü, kuvveti ve ilham kaynağı oluyordu.

           Ahilik; İslâmî inanç ve prensiplerinden güç ve kuvvet alan esnaf ve sanatkârlar kuruluşuÉ Ustadan kalfaya, kalfadan çırağa bir kutsal emanet gibi genişleyen, büyüyen, özden öze derinleşen, gitgide kıymet kazanan, manayı madde kabuğunda geçerli kılan, maddeyi mana tezgâhında eğiren, yoğuran, okuyan, dokuyan, devamlılığı ve canlılığı olan birlik, beraberlik müessesesi.

Bu müessesenin, Anadolu'nun Türk yurdu oluşundan önce de bir gönül hizmeti verdikleri biliniyordu. Akıncı cedlerimiz, 1071 Malazgirt Meydan Savaşı'ndan çok önceleri Anadolu'da; alperenler, gönül erleri vasıtasıyla bir kültür hizmetini başarıyla sürdürüyorlardı. Bu, Anadolu'nun İslâm-Türk sentezi içinde maya maya yoğruluşu, yeniden var oluşu demekti. İslâmiyetin, bütün insanlık âlemine bahşettiği mutlak eşitlik ilkesi, temiz ahlâk, sınırsız yardım fikrinin, maddî ve manevî huzur kaynağı olduğu gerçeği; Allah sevgisi, imanın ve İslâm'ın şartlarına gönülden bağlılık, bir manevî huzur içinde Anadolu insanının günlük hayatta gücü, kuvveti ve ilham kaynağı oluyordu. (1)

Ahi teşkilâtları XIII. Yüzyılda İslâm dünyasını kaplayan sufî taraftarlarını taklit neticesi gerçekleşmiştir. Sufî tarikatları gibi, ahi teşkilâtlarının da toplantı yerleri "zaviyeleri" vardır ve onlara benzer ayin ve erkânları teessüs etmişti. En büyük ricalden, zengin tacirlere, şeyhlere, alimlere, hirfet erbabına (zenaatkârlara) hatta işsiz güçsüzlere ve fakirlere kadar her türlü sosyal tabakalara, çeşitli ırk ve dinlere mensup insanlar da bu teşkilâta dahil oluyorlardı.

Nitekim, Fatih Millet Kütüphanesi'nde bulunan el yazması bir fütüvvetname’deki şu sözler; kâmil insanı ağır ve yavaş hareket eden, acele etmeyen, hırs ve tamadan uzak kalan, kanaatkâr, mütevazi kimse olduğunu ifade etmektedir:

Bu haliyle ahi teşkilatı "bu dünyadan çok ahireti düşünen, maddi hevesler yerine manevi, dini ve bedii hedefler peşinde koşmayı, nasibini sağlayacak ölçüde çalışmayı tavsiye eden" kapalı bir sistemdir. (2 )

FÜTÜVVET

Başlangıçta tasavvufî bir mahiyet taşırken XIII. Yüzyıldan itibaren içtimaî, iktisadî ve siyasî yapılanmaya dönüşen kurumdur. Fütüvvet teşkilâtının, ilk defa Abbasi halifelerinden Nâsır li-dînillâh (1180-1225) tarafından sosyal bir düzene sokulduğu bilinmektedir. Devletin siyasî ve içtimaî düzeni bozulunca Nâsır, fütüvvet birliklerinden yararlanarak sosyal dengeyi yeniden tesis etmeye çalışmıştır. Bağdat'ta "şeyhler şeyhi" ünvanını taşıyan Şihabüddin Sühreverdî'ye bir Kitâbü'l-Fütüvve yazdırdı. Sühreverdi, halife Nâzır tarafından Konya'ya gönderildi. Bu dönemden itibaren Anadolu'da fütüvvet birliklerinin "Ahîlik" adıyla teşkilatlândıkları görülmektedir. Yine bu yıllarda "Ahi Evren" diye anılan Şeyh Nâsıruddin Mahmud'un, I. Alâeddin Keykubat'ın himayesinde ahiliğin teşkilatlanmasını ve yaygınlaşmasını sağladığı bilinmektedir. (3)

Türkler'in İslâmiyeti kabul etmeleri ve Anadolu'ya yerleşmelerinden itibaren fütüvvet ülküsünü benimseyip kendilerine has yiğitlik, cömertlik ve kahramanlık vasıflarıyla süslemişlerdir. Bununla birlikte ahiliğin temel belirleyicisi olan İslâmî-tasavvufî düşünüş ve yaşayış her devirde ve bölgede geçerliliğini korumuştur. (4)

Alpler, Erler, Erenler ve Bacılar gibi yapıcı, lehimleyici faal zümreler arasında memleketin iktisadî ağını ören ahîler, birer aksiyon adamıdır. Bunlar, ticaret ve sanayii, meslek ve teknik çerçevesinde bırakmayıp, içine bir iman anlayışı da yerleştirerek, kuru ve kalıplaşmış bir çalışma sahasını, yüksek voltajlı enerjileriyle renklendirmişlerdir.

İbn-i Batuta'nın ifadesine göre; yabancılara ve misafirlere saygılı ve şefkatli, eşkiya ve zalimlere merhametsiz olan bu çalışkan ve iman neşvesiyle coşan insanların, Anadolu'nun bir örnek vatan haline gelmesinde çok müspet tesirleri olduğu tarihi bir gerçektir.

Kervan yolları üstüne kurdukları hanlar, yaptırdıkları camiler, mescitler, hamamlar, değirmenler ve köprüler, bütün bu imar ve amme hizmeti müesseseleri, memlekete hediye ettiği en gözde hatıralarıdır.

//FÜTÜVVETNÂME

Selçuklularda ve Osmanlılarda görülen ahi birlikleri, aslında halk ve esnaf katına seslenen bir mistik tasavvuf inancı olarak ortaya çıkmaktadır. Böylece tasavvuf ile fütüvvet arasında önemli ilişkiler vardır. Fütüvvet, söz konusu toplulukların umde ve esaslarına verilen addır. Mensuplarına da çoğu kez derece ve kademe farkları ile beraber ahi ünvanı verilmiştir. (5)

Fütüvvetnâme; fütüvveti konu alan veya fütüvvetin âdâp ve erkânı hakkında bilgi veren eserlerin ortak adıdır. İslâm dünyasında tasavvuf çevrelerine ve meslekî teşekküllere nüfuz eden fütüvvet kavramını konu edinen ve giderek bu teşekküllerin bir çeşit nizamnamesi hüviyetine bürünen risalelere genellikle fütüvvetnâme adı verilmektedir.

Genel olarak fütüvvetnâmelerin muhteva tahliline gelince; fütüvvet kavramının temeli tasavvufa dayandığı için, bu tür eserlerin hepsinde tasavvufi nitelik ağır basar. Umumiyetle fütüvvet anlayışı Hazreti Adem'den başlayarak Hazreti Muhammed (s.a.s.) de dahil olmak üzere bütün büyük peygamberlerin vasıflarıyla izah edilmiştir. Ancak, fütüvvet kavramının belli bir teşkilatı ifade etmeye başladığı XIII. Yüzyıldan itibaren, özellikle ahilik kurumu içinde yazılan fütüvvetnâmelerde bu kavramın birtakım menkıbevî rivayetlerde Hazreti Ali'ye dayandırılmasına özen gösterilmiştir. Böylece, fütüvvet geleneği içinde Hazreti Ali'nin Hazreti Peygambere varis olan ve fütüvvet anlayışını en iyi temsil eden kişi olarak telâkkî edilmeye başlandığı görülür. (6)

FÜTÜVVETİN GEREKLERİ

Fütüvvet; ülfet etmek, kaynaşmaktır, cömertliktir. Dostlarını ve komşularını gözetmesidir. Ailesinden önce arkadaşlarına acımaktır. Malında, dostlarının kendi malları gibi tasarruf etmelerine müsade etmektir. Misafiri ve ziyafet vermeyi sevmektir. Dostlara saygı ve geldiklerinde yerinden deprenmektir. Doğru olmak, gözü tok gönlü geniş olmaktır. Garipleri sevmek ve onların hakkını yerine getirmektir. Doğru sözlü olmak, emaneti ödemektir. Salihlerin elbisesine bürünmeden önce içini düzeltmektir. Yaptığı işten karşılık beklememektir. Tevbeye sarılmak, sağlam bir irade ile tevbe ettiği şeye bir daha dönmemeye karar vermek suretiyle tevbeyi güzel yapmaktır. Allah'ın rızık hakkında verdiği garantiye güvenmektir. Nefsini hesaba çekmek, ömrünü Allah'a isyanla yitirdiğine esef etmektir. Zikrin, kulun dışına ve içine tesir etmesidir. Uzuvları korumak, onları amacında kullanarak kalbi düzeltmeye çalışmaktır. Gücü yeterken affetmektir. Başkasının kusurlarını bırakıp kendi kusurlarıyla meşgul olmaktır. Halka güzel zan beslemek, onlara saygıyı muhafaza etmektir. Şefkatli olmak, kardeşini nefsine tercih etmektir. Belâ gelince şikayet etmemek, gönül hoşluğuyla karşılamaktır. İyilerle sohbet edip, şerlilerle sohbet etmekten kaçınmaktır. İşte bunlar ve benzeri, fütüvvet yollarından ve huylarındandır. (7)

//AHİLİKTE TALİM VE TERBİYE

Ahilik, bir terbiye ocağı, meslek edindirme okuludur. Aynı zamanda pirler, üstadlar ve ustalar yatağıdır. Ham gelen, bu pota içinde olgun olur. Görgüsüz, arsız gelen bu ocakta terbiyeli bir insan olur. Ahilik, kola bir altın bilezik takan, vatanseverlerin kaynaştığı bir ordugâhtır. Ahi ocağı her zaman ocağı tüten, demirlerin dövüldüğü, mekiklerin işlediği birer fabrikadır. Meslek ve iş ahlâkına sahip işçilerin toplandığı dergâhtır. Ahilik kadar iş terbiyesini veren bir ocak yeryüzünde kurulmamıştır. Bunlar dindardır, fakat sofu değillerdir, bunlar vatanseverdir. Selçuklulardan ve Osmanlı devrinin Tanzimat devrine kadar teknik eleman yetiştiren birer sanat okulu olarak yaşamıştır. Milyonlarca genç, bu müessese sayesinde okuma-yazma ve bir de sanat dalında yetişmişlerdir. (8)

AHİLİĞİN ESASLARI

Ahi fütüvvetname ve şecerenamelerinde, her sanat ve ticaret kolu için bir pir belirlenmektedir. Bu gelenek ve inancın da Ahi Evren'den kalma olduğu söylenebilir. Sanatın toplum için lüzumuna şiddetle inanan Ahi Evren, her sanat kolunun bir piri, hatta peygamberlerin mesleği olduğunu vurgulayarak sanatın kutsallığını, topluma ve sanatkârlara telkine ve sanata rağbet uyandırmaya çalışmıştır. Böylece inanmış bir sanatkârın ve esnafın mesleklerine sadakatle bağlanmaları ve ihanet edememeleri gösterilmiştir. Netice itibariyle; hem sanatkârlarda psikolojik bir tatmin meydana getirmek, hem de toplumda sanata ilgi uyandırmak ve sanatkârlara itibar kazandırmak için, sanatların peygamberlerin ve pirlerin mesleği olduğu telkin edilmiştir. (9)

Ahi Evren'in (Ahi Mehmet) adında bir şeyhten feyz aldığı bir fütüvvetnâmede kayıtlıdır. Ahi Evren, ilim ve tasavvufle meşguldü. Fakat o, diğer mutasavvıflar gibi yalnız ilâhî aşka gönül bağlamamış, bu dünyada yaşamak için lâzım olanları öğrenmiş ve öğretmişti. Meslek sahibi olmayanların mesut olmayacaklarını telkin etmiştir. (10)

Ahiler, bütün peygamberlerin birer sanat sahibi olduklarına inanmaktadırlar. Bu peygamberlerden; Hz. Adem çiftçi, Hz. Şit hallaç, Hz. İdris terzi, Hz. Nuh neccar, Hz. Hud tüccar, Hz. Salih deveci, Hz. İbrahim sütçü, Hz. İsmail avcı, Hz. Yusuf saatçi, Hz. Zülkifl ekmekçi, Hz. Lut tarihçi, Hz. İlyas çulhacı, Hz. Davud zırhçı, Hz. Lokman hekim, Hz. Yunus balıkçı, Hz. İsa seyyah, Hz. Muhammed (s.a.s.) tüccar'dır. Her sınıf erbabı, bu peygamberleri pir olarak kabul etmişlerdir . (11)

//TASAVVUF

İnsanın iç dünyasıyla, ruhî ve manevî yönden kendini geliştirmesiyle ilgili olarak Kur'an-ı Kerim'de, Hz. Peygamberin hayatında ve sahih hadislerinde mevcut olan bilgiler ve yönlendirmeler, ilk dönemlerden itibaren Müslümanların dini daha iyi anlama ve yaşama talep ve gayretleriyle, itikad ve fıkıh cephesinden ayrı olarak tasavvuf adı altında özetlenebilecek üçüncü bir cephe ve zenginlik kazandırmıştır. Tasavvuf kelimesi Kur'an'da ve hadiste geçmez.

Tasavvuf, kalp temizliği, güzel ahlâk ve ruh olgunluğunu konu alır. Amaç, mü'minleri terbiye etmek ve manen yükseltmektir. Bu amaca ulaşmak için dünyadan çok ahirete önem vermek, maddi değerlerden fazla manevi değerlere bağlanmak, daha nitelikli ve daha çok ibadet etmek ve nefsi disiplin altına almak gerekir.

Tasavvufun konusu kalptir. Tasavvuf bir kalp ilmidir. Sufîlere bu yüzden gönül ehli denilmiştir. Tasavvufî düşünce, Allah korkusu ve Allah sevgisi temeline dayanır. Tasavvufun ferdi yönü daha önemli olmakla beraber, sosyal yönü de küçümsenemeyecek kadar önemlidir. Tasavvufî hayatın bazı biçimlerini bireyler tek başına yaşar. Fakat bu hayat, bu konunun uzmanları, hocaları ve üstadları olan şeyhlerden ve mürşidlerden öğrenilir. Bu öğrenmede mürid ve talip denilen öğrencilerin üstadlarıyla birlikte bulunmaları, manevi hayatı beraber yaşamaları şarttır. Çünkü tasavvufî hayat, tıpkı birçok sanat gibi egzersizler ve pratiklerle öğrenilir.

Tasavvuf sohbetlerinin müridlere edep ve erkân öğreten, onları terbiye eden, ahlâkını güzelleştiren yönü önemlidir. Tasavvufî sohbetler ve cemaatler, hicri VI. (XII.) asırda daha düzenli, daha disiplinli bir örgütlenmeye dönüştü. Bu örgüte tarikat denildi. Kurucularına nispet edilen birçok tarikatler kuruldu. Bunlardan başka Ahi Evren diye bilinen Şeyh Nasıruddin Kırşehir'de ahilik teşkilatını kurdu. Fütüvvet ehli Anadalo'da birçok şehirde örgütlendi. 1071'de Anadolu fethedildikten sonra Irak'tan, Suriye'den, daha fazla da Horasan'dan gelen gazi dervişler, alperenler ve Horasan erleri İslâmiyet'in Anadolu'da ve Balkanlar'da yayılmasında etkili oldular. (12)

//FÜTÜVVET-TASAVVUF İLİŞKİSİ

 Kur'an'da fetâ diye nitelendirilen (13) kişiler için bu sıfat dinî bir mana taşıması yanında takdir edilen bir anlam ifade ediyor. Bundan dolayı halk arasında takdir edilen bir vasıf olan yiğitliği Kur'an'daki fetâ ifadesiyle irtibatlandıran sufîler, bu kavramı bir tasavvuf terimi haline getirmede tereddüt göstermediler. Onlara göre mert, cömert ve cesur bir kişide bulunan vasıflar hakiki bir sufîde bulunduğundan sufî aynı zamanda bir fetâ'dır. Bu sebeple sufîler fetâ'yı "sufî", fütüvveti de "tasavvuf" olarak tarif etmekte bir sakınca görmemişlerdir.

Sufîler, temel ahlâkî değerleri ve en önemli faziletleri fütüvvet kelimesine yükleyerek, onu tasavvufun temel kavramlarından biri haline getirmişlerdir. Sülemi fütüvveti "Adem gibi özür dilemek, Nuh gibi iyi, İbrahim gibi vefalı, İsmail gibi dürüst, Musa gibi ihlâslı, Eyyüb gibi sabırlı, Davut gibi cömert, Hz. Muhammed gibi merhametli, Hz. Ebubekir gibi hamiyetli, Ömer gibi adaletli, Osman gibi hayâlı, Ali gibi bilgili olmaktır" şeklinde tarif ederken, fütüvvetin bu kapsam genişliğine işaret etmiştir. Fütüvvet, "mekârim-i ahlâktır" denilirken de bu husus kastedilmiştir. (14)

Bütün üyeleri, çalışan insanlardan maydana gelen bu birlik ve derneğin yaşayış kaideleri, "fütüvvetnâme" adını verdikleri tüzüklerle tespit edilmiştir. Tekkeye girişin âdâbı, ticarî ve ruhî hayatın bütün davranışlarının tatbik tarzı, detaylı olarak bu fütüvvetnâmelere göre yapılır. Bazı dönemlerde ve çeşitli sebeplerle tasavvufî anlayışın içine giren "bir hırka bir lokma" anlayışının zıddına, mistik hayatla ekonomik hayatın sentezini bunlarda görüyoruz. Dinle hayatı, aşkla ibadeti, dünya ile ahireti birleştirmişlerdir. Müsamaha ve hürmet, iman ve hizmet düşüncesinin ortaya koyduğu kanaatkârlık duygusu ve bu insanlara yeni ümit kapıları açmış, itimat telkin edici kuvvetleriyle, cemiyetin ahlâk ve ticaret hayatını düzene koymak için gayretler sarfetmişlerdir. Her zaman gündüz çalışmanın verdiği yorgunluk ve ağırlık, akşamleyin tekkedeki ihvan ve erenlerle yapılan toplantı ile giderilmiştir.

Propaganda, reklâm ve moda gibi ticari dertlerin olmadığı devirlerde esnaf dernekleri, ihtiyacı olanlara, dul ve yetimleri yardım etmek, ortaklaşa verilecek vergileri toplamak, yardım sandıklarını geliştirmekten, ordunun ihtiyaçlarını karşılamak ve gerektiğinde harbe katılmaya kadar varan çeşitli işleri de yürütmüşlerdir. Bu konudaki mutasavvıf düşünürlerin fikirlerinden birkaç tanesini aktaralım: "Fütüvvet, hareket ve muamele işidir, lâf işi değildir. Fütüvvet, kin tutacağına iyilik etmen, nefret edeceğine bağışta bulunman ve hoşlanmadığın insanlarla sohbet edebilmen ve dostluk kurabilmendir. Kendi noksanlığın vasıtasıyla, başkasının üstünlüğünü görmektir." (15)

Ahilikteki yol kavramları tasavvuftakilere benzer. Tarikatta yolun başında olana "tâlib-mürid" denildiği gibi, ahilikte "yiğit"; tarikatte yolda ilerleyene "sâlik", ahilikte "ahî"; tarikatte yolu tamamlayana "vâsıl", ahilikte "şeyh" adı verilir. "Ahi Baba" ve "Ahi Şeyh" en büyük şeyh demektir.(16) Fütüvvet erbabı, genç meslek sahipleri olduğundan, onlara şalvar giydirilip şedd kuşatılması, sufi duygularına sahip, nefislerine hakim olmayı sembolize etmektir. (17) İçlerinde birçok kadılar, müderrisler de bulunan ahilik teşkilatı, herhangi bir esnaf topluluğu değil, o tarikat üzerine istinat eden, akidelerini o vasıta ile yayan bir tarikat sayılabilir. (18)

Fütüvvet sözü ile, tasavvuf kelimesinin ifade ettiği mananın aynısı kastedilmektedir. Tasavvuf için olduğu gibi, fütüvvet için ileri sürülen tariflerin izahları da iki yönlü idi. Bir yönü ile fütüvvet, insan ile Rabbı arasındaki münasebetleri tanzim eder. Diğer yönü ile bir insanla, o insanın içinde yaşadığı cemiyeti, cemiyetteki fertleri ve bunlara karşı nasıl davranılacağını düzenler. Bütün bu izahlardan açıkça anlaşılıyor ki; tasavvuf ve tasavvuf manasına gelen fütüvvet, kul ile Rabbı arasındaki bir rabıta olması itibariyle; Kulun Allah ile olan muamelelerinin saf ve halis olmasından, Allah'ın emirlerinin canıgönülden benimsenmesinden ibarettir. (19) Görülüyor ki fütüvvet (ahi teşkilâtı) ile tasavvuf arasında gözle görülebilecek ilişkiler mevcuttur.

TASAVVUF-İKTİSAT İLİŞKİSİ

Tasavvuf-iktisat ilişkisinin en bariz örneği, fütüvvet ve ahiliktir. Bunlar her toplumda ve çağda görülebilen ve gençlerin bir arada olma, bir grup oluşturma ihtiyaçlarından kuvvet alıp gelişen kurumlardır. Daha İslâm'ın ilk dönemlerinden itibaren, tasavvuf ile yoğun bir etkileşim içerisinde bulunan fütüvvet birlikleri içinde, hicri III. (XI.) yüzyılda esnaf teşekkülleri oluşmuştur. İslâm yayılırken, fütüvvet ülküsü ve teşekkülleri de, bütün orta ve yakın doğu ile Kuzey Afrika'da görülmeye başlamıştı. Bu birliklerin haçlılar ve Bâtınîlerle mücadele ettikleri bilinmektedir.

Abbasi devletinin son dönemlerindeki otorite boşluğu, fütüvvet teşekküllerini de olumsuz yönde etkilemiştir. Bu yüzden Abbasi halifesi Nâsır li-Dînillâh, bu birlikleri yeniden teşkilatlândırmış ve merkezi otoriteye bağlamıştır. Devrin ünlü sufîleri kendisine yardımcı olmuşlar ve birçok sultan da fütüvvet teşkilâtına girmiştir.

Ahi teşkilatı özellikle XIV. Yüzyılda içtimai itibarı yüksek bir kurum olmuştur. Yine bu teşkilat, Osmanlı devletinin ve toplumunun oluşmasında büyük bir öneme sahiptir. O kadar ki, ilk Osmanlı sultanları (Fatih dahil) ahi önderleriydi.

Fütüvvetnâmelere göre, ahilerin dünya malına rağbet etmemeleri gerekirdi. Çünkü ahî'nin ve şeyhin dünyalığı çok olunca, fütüvvet yolundan sapabilirdi. Bunun için elimizdeki ilk Türkçe fütüvvetnâme olan hicri VI. (XIII.) yüzyıla ait Burgazi fütüvvetnâmesinde, ahî'nin kazancını ortaya koyması gerektiği belirtilir.

Ahiliğin temeli olan tasavvuf, "iç"in temizlenmesine dayandığından, eğitim ancak bir noktaya kadar harici olabilirdi. Bundan sonra, insanın kendisini aşması söz konusudur.

Görüldüğü gibi tasavvuf, fütüvvet ve ahilik aracılığı ile yönetici ve üretici gençlik birlikleri oluşturmuştur.Bir başka deyişle ahiler, kendimize mahsus bir iktisat süjesi oluşmasına katkıda bulunmuşlardır. Hatta bizim medeniyetimizi batıdan ayıran en önemli özelliklerin, ahilikten kaynaklandığını söylemek pek yanlış değildir.

İktisadi faaliyetler, insanı Allah'ı anmaktan ve İslâmî ilkeleri yaşamaktan alıkoymamalıdır. Bir başka ifade ile Müslümanlar, ibadetlerini ticaret haline getiren değil, ticaretlerini ibadet haline getiren insanlar olmalıdırlar.

Tasavvuf, İslâm toplumunda, her meşrebten ve meslekten insanı İslâm dairesi içerisinde tutmuştur. Fütüvvet ve ahilik, işiyle gücüyle meşgul olan yığınları, tasavvuf aracılığı ile İslâm'a bağlamıştır. Tasavvuf; fütüvvet ve ahilik aracılığı ile esnaf teşkilâtının, umumi bir ifade ile, çalışma hayatının esasını teşkil etmiştir. (20)

1- Halıcı, Feyzi, Türk Kültürü ve Ahilik, 163-164, İstanbul-1986.

2- Türkdoğan, Prof. Dr. Orhan, Millî Kültür Modernleşme ve İslâm, 236-239, Birleşik Yay., İstanbul-1996.

3- Yılmaz, Doç. Dr. H. Kâmil, Tasavvuf ve Tarikatlar, 293, Ensar Neşriyat, İstanbul-1994.

4- TDVİA, 1/540.

5- Türkdoğan, a.g.e., 233-234.

6- TDVİA, 3/264-265.

7- Ateş, Doç. Dr. Süleyman, Tasavvufta Fütüvvet (Ebu Abdi'r-Rahman Muhammed İbn el-Hüseyn es-Sülemi), Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yay., Ankara-1977.

8- Şapolyo, Enver Behnan, Mezhepler ve Tarikatler Tarihi, 241.

9- Bayram, Doç. Dr. Mikâil, Ahi Evren, 54, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara-1995.

10- Şapolyo, a.g.e., 222.

11- Şapolyo, a.g.e., 234-235.

12- İlmihal I, İman ve İbadetler, 48-59, İSAM Yay.

13- Nisa, 25; Yusuf, 30, 36, 62; Kehf, 60, 62.

14- TDVİA, 13/260.

15- Kara, Mustafa, Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, 87-88.

16- Yılmaz, a.g.e., 294.

17- Yılmaz, a.g.e., 292.

18- Köprülü, Ord. Prof. Dr. Fuat, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 211-213, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara-1991.

19- Uludağ, Süleyman, Tasavvufun Mahiyeti, 289, İstanbul-1977.

20- Tabakoğlu, Doç. Dr. Ahmet, Tanımı Kaynakları ve Tesirleriyle Tasavvuf (Vefatının 10. Yılında M. Zahit Kotku ve Tasavvuf Sempozyumu, 10-11 Kasım 1991), 178-183, İstanbul-1991.

 

 NOT:BU YAZI AHİLİK KÜLTÜR HAFTASI SEBEBİYLE, DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI WEB SİTESİNDEN ALINMIŞTIR.