Hoşgörü kenti Erzurum

Erzurum’da bulunan kiliselerin tarihi çok eskiye dayanıyor. Taş bezemeler ve kabartma figürleri ile ünlü olan kiliseler, bir çok medeniyetin dini törenlerini düzenledikleri yerler olarak biliniyor.

Tarihleri 10. yüz yıla kadar dayanan Erzurum’da ki Kiliselerin çoğu şuan harabe durumunda. Çoğunluğu Tortum ve çevresinde bulunan Kiliseler, Uzundere, Olur, Şehir Merkezi, Gez Köyü, Aşkale, Hınıs, İspir, Oltu, Şenkaya ilçelerinde de yer alıyor.

Kesme taşlardan yapılan Kiliseler, kubbeleri, figürleri ve kabartmaları ile her biri başlı başına bir mimar özellik taşıyor. Uzundere’de ki Öşvanık Kilisesi, Hıristiyan Gürcülerince önemli sayılarak birçok yerli ve yabancı turist tarafından ziyaret ediliyor. Söz konusu kiliselerle ilgili olarak halk arasında, “İşhanın nakışı, Vank'ın bakışı, Haho'nun oturağı” sözü yaygın bir deyiş haline gelmiştir.

Erzurum’da bulunan Kiliselerin isimleri ve bilgileri şu şekilde:

Meryem Ana Kilisesi (Haho (Hahuli) Manastırı (Tortum):

Erzurum, Tortum ilçesinde, Bağbaşı’nda bulunan Hahuli Manastırının Meryem Ana Kilisesi Bağdat Kralı III.Davut tarafından 976-1001 yıllarında yapılmıştır. Manastırı oluşturan yapılar bu kilisenin çevresinde yer almıştır. Kilise kapalı Yunan haçı ile bazilika planının birleştirilmesi ile meydana gelmiş kendine özgü bir yapıdır. Oldukça düzgün, kaliteli kesme taşlarla yapılan kilisenin üst örtüsü kırma çatılıdır. Kilisenin içerisindeki kabartmalarda arslan, boğa, kartal, grifon gibi figürlere geniş ölçüde yer verilmiştir. Ayrıca iç mekanın duvarları ve özellikle apsid İncil’den alınma sahneleri içeren ve Hz.İsa ile Meryem’i tasvir eden fresklerle bezenmiştir.

Öşvank Kilisesi (Uzundere):

Erzurum Uzundere ilçesi, Çamlıyamaç Köyü’nde bulunan Öşvank Kilisesi üzerindeki kitabesinden öğrenildiğine göre; Bagratlı Hanedanlığı zamanında III.Adenese tarafından 961 yılında yapımına başlanmış, Magistras Bagrat tarafından 966 yılında da tamamlanmıştır. Kilisenin mimarı Öşklü Grigor Usta’dır. Haç planlı olan bu kilisenin dıştan transetli olmasına karşılık içeride apsidlerin oluşturduğu üç dilimli bir bölüm ve onun devamı olan uzun bir kol kilisenin planını tamamlamaktadır. Haç planlı kilisenin kısa ucunda apsidi ile iki yandaki neflerden oluşmaktadır. Bu bölümleri dört büyük konsol ve sütunlar taşımaktadır. Sütunların kaideleri bitkisel, arabesk ve çam kozağı motifleri ile bezenmiştir.

Vank Kilisesi (Olur):

Vank kelimesi "kilise" anlamına gelmektedir. Bu gün bir kilisesi ve harabelerin bulunduğu bölge böyle bir yerleşim yeri, Olur'un 25 kilometre kuzey batısında Ulahur Boğazı - Vank deresi ve Perisor Dağlarının alçalarak Vank tepesi ili birleşim yerinde kurulmuştur. Köye 12 km yakınındaki “Çataksu” köyünden gidilmektedir. Üç yandan kayalıklarla çevrili kalenin şekli araziye uydurulmuş üçgen biçimindedir. Kale içinde meydanda sarnıçlar, ambarlar yer almaktadır. Ayrıca kale yakınlarında Rum - Pontus devleti zamanında onarımlar geçirmiş birde kilise bulunmaktadır.

Aliçeyrek Köyü Kaya Kilisesi:

Erzurum - Ağrı karayolunun 96. kilometresinde Aliçeyrek Köyünde yer alan eserin tarihi Urartu dönemine kadar inmektedir. Burasının Hıristiyanlık döneminde kaya kilise haline dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır.

Bağbaşı (Bağlarbaşı - Haho) Kilisesi:

Tortuma bağlı Bağbaşı köyünde yer alır. Bizans egemenliği sırasında yaptırılmış olan bir büyük kilise ile bugün ortadan kalkmış fakat izleri belli olan küçük şapellerden oluşan manastırın XI. yüzyılda Bagratlılardan Davit tarafından yaptırıldığı bilinmektedir. Kilise kubbeli bazilika tertibinde, Yunan haçı planında inşa edilmiştir. Kilise zengin fresk ve tas üzerine figürlü süslemelere yer vermiştir.

Bana Kilisesi:

Oltu ilçesine bağlı, Eski adı Pernek olan “İri ağaç” köyünde bulunmaktadır.Genelde 10.yy. yapıldığı tahmin edilen kilise tetrakochas planlı olup kesme tas ile inşa edilmiştir.

Demirciler Kilisesi:

Erzurum şehir merkezinde, Demirciler Çarşısı olarak tanınan mahallede yer alır. Mimari özelliklerine göre 16. - 17. yy. kaldığı sanılan kilise üç nefli bazilika bir plana sahiptir. Kesme tas ve moloz tas malzeme ile inşa edilen kilisede fresklere yer verilmiştir. Günümüzde mescit olarak kullanılmaktadır.

Gez Köyü Kilisesi:

Erzurum'un merkez köylerinden Gez köyü’nde yer alır.

Ermeniler tarafından yaptırılmıştır. Kesin tarihi bilinmeyen eser mimari özelliklerine göre 17. yy'a tarihlendirilebilir. Dikdörtgen planlı bir yapıda, siyah taşlarla, 6x15x8 metre ebatlarında inşaa edilmiştir. Yapının sağında 3, solunda 3, önünde 2 adet pencere bulunmaktadır.

Gölbaşı (Ösk) Kilisesi:

Tortuma bağlı Ösk köyünde yer alır. Planı bakımından Bağbaşı Kilisesine benzeyen Ösk Kilisesi Bizans egemenliği sırasında Bagratlılardan Davit tarafından 10. yüzyılda 961 yılında yaptırılmıştır.

Gülveren Köyü Kaya Kilisesi:

Aşkale'ye bağlı Koşapınar Köyü ile Gülveren Köyü arasında yer alır.

Hınıs Kilisesi:

Hınıs ilçesinde, Kilise Deresi adli mevkide yer alır. Plan düzeni ve duvar tekniği bakımından 11–12. yy.da inşa edildiği düşünülebilir. Haç planlı olarak yapıldığı bilinen kilise bugün tamamen yıkılmıştır.

Hins Kilisesi:

Pasinler'e bağlı, eski adi Hins olan “Kurban çayırı” köyünde yer alır. Han planlı kilise kesme tas ile inşa edilmiş olup 11. - 12.yy. Da yapıldığı sanılmaktadır.

Kale Kilisesi: İspir ilçe merkezinde kalede yer alır.1223 – 25 yıllarında yapıldığı sanılan kilise Yunan haçı planlı olarak düzenlenmiştir. Büyük kısmi yıkık haldedir.

Kamhis Kilisesi:

Şenkaya'nın Kömürlü bucağına bağlı eski adi Kamhis olan “Yanık kaval” köyünde bulunmaktadır. Harabe haldeki kilisenin 10.yy.dan Kaldığı anlaşılmaktadır.

Kevank Kilisesi:

Pasinler'e bağlı Kevank “Taş kaynak” köyünde yer alan kilise 11. - 12. yy'a tarihlenebilir. Haç planlı kilise kesme tastan inşa edilmiş olup büyük ölçüde tahrip olmuştur.

Kisha Kapu Kilisesi:

Tortum'un Şenyurt bucağına bağlı “Dere kapı” (Kisha Kapi) köyünde yer alır. 15 yy. dan kalma olduğu sanılan kilise tek nefli basit bir mimariye sahiptir.

Meksor Kilisesi:

Tortum'un Şenyurt Bucağına bağlı “Meksor” (Cihanlı) Köyünde yer alan kilisenin 15 yy. dan kalma olduğu tahmin edilmektedir.

Oğlan Kalesi Kilisesi:

Oltu'nun Kuzey - doğusunda Oltu, Olur yolunun 25.km.'sinde, Oğlan kalesi üzerinde yer alır.

Pancirot Kilisesi:

Şenkaya'nın Kömürlü bucağına bağlı eski adi Pancurot olan “İnce çay” köyünde yer alır. Günümüzde tamamen yıkılan kilisenin tek nefli olduğu anlaşılmaktadır.

Penek Kilisesi:

Şenkaya ya bağlı Penek köyünün batısında yer alır. Ne zaman ve kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir.

Pernak Kilisesi:

Oltu'nun 28 kilometre Kuzey - doğusunda eski adi Pernak olan “İri oğlu” köyünde yer alır. Büyük ölçüde yıkık durumda bulunan kilise tek nefli basit bir mimariye sahiptir.

Rus Kilisesi:

Oltu ilçesi merkezinde yer alan eser kitabesine göre 1877 – 78 Osmanlı - Rus savaşında, Rusların Oltu'yu işgal ettiği dönemlerde yaptırılmıştır. Kilise haç planlıdır.

Tortum kale Kilisesi:

Tortum'a bağlı Tortum kale Köyü'nde yer alan kilise kale surlarına bitişik inşa edilmiştir.15.yy sonrasına tarihlenebilecek kilise tek nefli basit bir mimariye sahiptir.