Atatürk ve Osmanlı Tarihi

Bugün Türk ve Anadolu tarihi üzerindeki araştırmaların önemli atılımlar içinde olmasında, hiç şüphesiz Atatürk’ün teşvik ve şahsi gayretlerinin büyük payı vardır. Ona, iyi bir devlet adamlığı ve büyük bir komutan olma niteliklerini kazandıran tarih öğrenme zevki, daha mektep sıralarında başlamış ve daima meşgul olduğu bir konu olmuştur. Engin bir tarih kültürüne sahip olarak da, Cumhuriyetin ilk yıllarında“Türk milletinin şerefli bir mazisinin olduğunu, medeniyete hizmetlerde bulunduğunu gösteren” tarih kitaplarının hazırlanmasını istemiştir.

Diğer taraftan Atatürk, Türk Tarih Kurumu’nu kurduktan sonra bu kurumun yapacağı yayınların“ciddî, ilmî ve objektif’ olmasını arzu etmiştir.Nitekim, “Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan yapana sadık kalmazsa, değişmeyen hakikat, insanlığı şaşırtacak bir mahiyet alır.” sözleriyle bu düşüncesini gayet açık bir şekilde ortaya koymuştur.(Atatürk’ün tarih bilgisi hakkında bk. İ. H. Uzunçarşılı, Türk Tarihi Yazılırken, Atatürk’ün alâka ve görüşlerine dair hatıralar, “Belleten”, III, sayı, 10 (1939), 349353)

Atatürk’ün Türk tarihine bağlılığı ve vukufiyeti daha Kurtuluş savaşı yıllarında bilinmekte idi. Bu cümleden olarak, İstanbul Darülfünunu Edebiyat Fakültesi müderrisler kurulu, 19 Eylül 1922’de, Kurtuluş savaşının henüz sona erdiği sırada büyük kurtarıcıya“fahri müderrislik” payesinin verilmesine ittifakla karar vermiştir. Atatürk, müderrislik beratını takdim eden zevata, “mektep sıralarından beri çok sevdiği tarihle meşgul olduğunu, bu itibarla fahri müderrisliğin,edebiyattan ziyade tarihe ait olmasının daha münasip olacağını” ifade ederek, tarihe karşı alâkasına dikkat çekmiştir. Heyette bulunan Prof. Şemsettin Günaltay’a “tarihçilerle çok konuşacağız” şeklinde iltifatta bulunması da, Türk tarihi hakkındaki düşüncelerine bir başlangıç teşkil etmiştir.(M.Münir Aktepe, Atatürk’ün Doğumunun yüzüncü yılında (sunuş yazısı), Doğumunun 100. Yılında Atatürk’e Armağan, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi, İstanbul, 1981, VIIIX; Şemsettin Günaltay, Atatürk’ün tarihçiliği ve fahri profesörlüğü hakkında bir hatıra, “Belleten”, III, sayı10 (1939), 273274; Bekir Sıtkı Baykal, Atatürk ve Tarih, “Belleten”, XXXV , sayı 140, 532;Vakit gazetesi, 20 Eylül 1338 (1922), sayfa 3.

Türk tarihine büyük alâka duyan Mustafa Kemal Türkoloji sahasına da önem vermiştir. Bunun için de daha 1924 yılı sonlarında Milletler arası bir Türkoloji Kongresinin toplanmasını arzu etmiştir. Bk. Orhan Köprülü, ilk milletler arası Türkoloji Kongresi teşebbüsü, “1. Milletler Arası Türkoloji Kongresi” (İstanbul 1520 .X.1973), tebliğler, 1. Türk Tarihi, İstanbul, 1979) Atatürk’ün Türk Tarihine duyduğu derin alâkasını, Fuat Köprülü’nün 1923 yılında yayınladığı Türkiye Tarihi adlı eserini okuduktan sonra, müellife gönderdiği takdir ve teşvik mektubundan da anlamak mümkündür. Büyük kurtarıcı mektubunda, bu eserlerin “... Cumhuriyete ifa olunabilecek hizmetlerin en kıymetlileri mertebesinde” olacağını bildirmiştir,(Mektubun tamamı için bk. Fuat Köprülü,Bir, Hatıra, “Belleten”, III, sayı10 (1939) 278)Atatürk’ün tarihe karşı derin alâkası, özel kütüphanesindeki tarih kitaplarının önemli bir yekûn tutmasından da anlaşılır.(Atatürk’ün Özel Külüphanesinin katoloğu, Ankara 1973, Dr. Müjgan Cumbur tarafından yazılan önsöz, IX)Ayrıca, büyük kurtarıcının Türk tarihini sağlam ve esaslı bir temele oturtma gayretini, tetkik ettiği eserlerden de anlamak mümkündür. Bu eserlerde,dikkatini çeken yerleri işaretlemesinden ve zaman zaman da beğendiği ve veya tesir altında kaldığı fikirleri tatbik yoluna koymasından anlayabiliriz.Bu konuda değerli bir araştırma yapan Prof. fi. Turan eserinin 2549. sayfalarını Atatürk’ün okuduğu başlıca tarih kitaplarına ayırmıştır.(Atatürk’ünDüşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, Ankara 1982)

Diğer taraftan, Atatürk'ün İstanbul Üniversitesi kütüphanesinden tetkik için aldırttığı kitapların listesini gözden geçirdiğimiz zaman, tarihi eserlerin büyük bir ekseriyeti teşkil ettiği görülür. Bu eserlerin yine önemli bir kısmını da Osmanlı tarihleri teşkil etmektedir.(Leman fienalp, Atatürk kitap ve kütüphane, “Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni”, XXX, sayı 1 (1981), 1123)Onun, yorulmadan, usanmadan Türk tarihi üzerinde çalışması, odasından saatlerce çıkmaması, sıhhati hakkındaki endişeleri arttırmakta idi. Nitekim, Dr. Reşit Galip Bey,bu endişe ve tereddütlerini ifade etmekten çekinmemiştir.(Bk. Selim Nüzhet Bey tarafından tertip edilen Matbuat Almanak (1933)’ı 7475)Atatürk, Türk milletine millî bir heyecan verip onu haysiyet ve vakarına kavuştururken, uyguladığı, inkılâpların yanında, bir millî tarih şuuru da vermeyi bilmiştir. O, bu hedefi daima ön plânda tutmuş, tarih araştırıcılarına bu şuuru telkin etmekten geri durmamıştır. Nitekim, Atatürk’ün“Türk Tarihinin Ana Hatları” adı altında hazırlanıp,sadece yüz nüsha müsvedde hâlinde basılan eser hakkında gösterdiği titizlik onun bu tutumunu ifade eder. Bu eser, Türk Ocağı “Türk Tarihi Heyeti” üyelerinden Afet Hanım ile Mehmet Tevfik, Samih Rifat, Akçura Yusuf, Dr. Reşit Galip, Hasan Cemil,Sadri Maksudi, Şemsettin, Vasıf ve Yusuf Ziya Beyler tarafından iktitaf, tercüme ve telif yolları ile yapılmış bir teşebbüstür.(Semavi Eyice, Atatürk’ün büyük bir tarih yazdırma teşebbüsü, Türk tarihinin ana hatları, “Belleten”, XXXII, sayı 128 (1968), 509510)

Eser, konu ile alâkalı kimselerin mütalâa ve tenkitleri alınmak üzere hazırlanıp gönderilmiştir. Bu eser, 1931 de 87 sayfalık bir kitapcık olarak “Türk Tarihinin Ana Hatları Methal Kısmı” adı altında30000 adet basılarak halkın istifadesine sunulmuş tur.(1930 yılında 16 sahifelik “Türk Tarihinin ana hatları” adı altında da basıldığı anlaşılmaktadır. Bk. Enver Koray, Türkiye Tarih Yayınları Bibliyografyası, 17291955 (2. Basım),İstanbul, 1959, mad. 2869)İşte bu gayretlerin sevindirici bir neticesi de, okullarda okutulmak üzere dört ciltlik tarih kitaplarının hazırlanmasıdır.

Atatürk,bütün bu faaliyetleri yeterli görmüyor, yeni çalışmaların yapılmasını arzu ediyordu. Bir müddet sonra, Türklerin medeniyete hizmetlerinden bahseden, yeni bir eser için teşebbüse geçilmişti. Bu teşebbüste, Osmanlı tarihine de önemli bir yer verilmişti. Ancak gerekli uzman elemanın bulunmayışı yüzünden, yapılan çalışmaların pek amatörce oluşundan, bu hayırlı teşebbüs akim kaldı.Buna rağmen Atatürk, çalışmaların devamını arzulamış ve zaman zaman ilmî değeri haiz eserler meydana getirilmiştir.(Bu konuda geniş bilgiiçin bk. Semavi Eyice, aynı makale, 516 vd.; ayrıca bk. İ. H.Uzunçarşılı, aynı makale, 349350)Bu çalışmalar ile birlikte, 1910’dan beri devam etmekte olan Tarihi Osmanî Encümeni, sonraTürk Tarihi Tetkik Heyeti (1931), onun yerine de Türk Tarih Kurumu (I935)’nun teşkiline karar verilmiştir.(Türk Tarih Kurumunun kuruluş yılları için bk.Uluğ İğdemir, Cumhuriyetin 50. yılında Türk Tarih Kurumu,Ankara 1973, 310; A. İnan, Türk Tarih Kurumu’nun kuruluşuna dair, “Belleten” XI, sayı 42 (1947), 173179)

Bundan sonra Türk Tarihine ait eserler birbirini takip etmiş ve Türk kültürüne hizmette, Türk Tarih Kurumu önemli bir görevi üstlenmiştir. Kurum yayınlarının en önemli gurubu VIII. seridir. Böylece ilk çalışmaların ağırlığını Türk ve Osmanlı tarihine ait eserler teşkil etmiştir. Atatürk, bununla da kalmayıp Anadolu’nun binlerce yıl önceki tarihinin de araştırılmasında önayak olmuş ve yerli ve yabancı bilim adamlarının takdirlerini kazanmıştır.(Atatürk mad.,İslâm Ansiklopedisi, 787 ; K. Bittel, Atatürk ve ilk öz tarih araştırmaları, “Belleten”, III, sayı10 (1939), 203205) Atatürk, Türk ve Anadolu tarihi araştırmalarını teşvik ederken, bir yandan da Osmanlı Imparatorluğu tarihine önem vermiş, “bir aşiretten imparatorluk doğamayacağı” fikrini benimsemişti. O bunu şöyle ifade ediyordu: “Türkler bir aşiret olarak Anadolu’da imparatorluk kuramaz. Bunun başka türlü bir izahı olmak lâzımdır. Tarih ilmi bunu meydana çıkarmalıdır.”(Afet, Atatürk ve Tarih tezi, “Belleten”, III, sayı10 (1939),244; Atatürk mad., İslâm Ansiklopedisi, 787)

Türk Tarih Kurumu, Atatürk'ün emriyle hummalı bir faaliyete giriştiği zaman, Çankaya’da toplantılar yapılır, fikirler teati edilirdi. Atatürk, belgelere ve ciddî eserlere itibar eder, indî mütalâalara önem vermezdi. Nitekim Osmanlı devletinin kurucusu Osman Bey’in varlığından şüpheye düşen bir zatın eserini şiddetle reddederek, tekrar yazılmasını emretmişti.(İ. H. Uzunçarşılı, aynı makale, 350)Büyük kurtarıcı,bunun gibi Yusuf Akcura’nınYeniçeri ocağının kuruluşu hakkındaki hatasını tashih etmesi dikkat çekicidir. Atatürk,dört ciltlik tarihin üçüncü cildinin müsveddelerini tetkik ederken, ocağın tesisinin Orhan devrinde olduğu hakkındaki bahse takılmış;daha önceki tarih bilgisine dayanarak buradaki hatayı görmüştü.(Aynı makale, 351352)Esasen Atatürk, bu günlerde, cehalet ve türlü sebeplerle eski devri yersiz tenkit eden ve tarihi gerçekleri saptıranlara cephe almış, tarafsız araştırmalar emretmişti.(Aynı makale, 353)Burada belirtilmesi gereken bir husus ise, Osmanlı devletinin zengin devirlerine hayranlık duyduğudur. Ayrıca, bu devirdeki hürriyet havasından dolayı da takdir hislerini gizlemiyordu.(Ekrem Akurgal, Tarih İlmi ve Atatürk,“Belleten”, XX, sayı 80 (1956), 579580)

Atatürk, bunun yanında yeni Türk devletini, fütuhat siyasetinden uzak tutmayı ve “yurtta sulh cihanda sulh” prensibini benimsemeyi tercih ediyordu. Fakat tarih araştırmalarına da hız verip, XVI. ve XVII. yüzyıllarda büyük bir devlet olarak tarih sahnesinde yerini almış olan Osmanlı devletinin XIX. ve XX. asırlarda neden inkıraza uğradığının ortaya çıkarılmasını arzu ediyordu. Atatürk bunu, Türklerin medenî âlemde itibarlı mevkiini alması için istemekteydi.(Yusuf Hikmet Bayur, Atatürk, “Belleten”, sayı 10 (1939),263) Buraya kadar izaha çalışılan husus, Atatürk’ün Türk tarihine verdiği önemi takdim etmek olmuştur. Büyük kurtarıcı, Türk tarihinin sadece Osmanlı devleti tarihinden ibaret olmadığını, Osmanlıdan önce Türk devletlerinin tarih sahnesinde itibarlı yerini aldığını biliyor, ve bu devrin araştırılması gerektiğini savunuyordu.

Ancak, Türk tarihinin Osmanlı devletinin tarihinden ayrılamayacağını veya Osmanlı devleti tarihinin Türk tarihinden ayrı düşünülemeyeceğini de bilmekte idi. O bunu bir milletin tarihi, “Türkiye Tarihi“ olarak düşünmekte idi. Bir inkılâpçı olarak zaman zaman radikal tedbirlere başvurması, yeni bir Türk devletinin kuruluşunda bazı operasyonların gerekli olduğuna inanmasındandı. Esasen, engin bir tarih bilgisinin verdiği tecrübeden kaynaklanan hoşgörü sahibi bir devlet adamı idi. Atatürk, yeni Türk devleti kurulurken, Osmanlı devletinin tarih sahnesinden silinmeye mahkûm, ömrünü tamamlamış bir devlet olduğunu çoktan kavramıştı. Modern çağda, bu devletin eski şaşaalı devrini tekrar kazanmasına imkân ve ihtimal olmadığını biliyordu.Yukarıda çeşitli vesilelerle izaha çalışıldığı gibi, Atatürk mümtaz bir Osmanlı paşası olarak, mensubu olduğu devlete her zaman itibar etti.Onun bu tutumunu, Balıkesir’de kutlanmakta olan Osmanlı devletinin kuruluş yıldönümü((İstiklâli Osmani Günü, 31Aralık 1919) (Türk istiklâl Harbi, 11, Batı Cephesi, 2. kısım,Ankara 1965, 40)törenine verdiği önemden de anlamaktayız. Bu günlerde, 15 Mayıs 1919’dan beri Yunan ordusu işgalinde bulunan İzmir’in ilhak edileceği söylentileri dolaşmakta idi. Bu söylentiler, bütün yurtta kutlama törenlerine büyük bir heyecan katmıştı. Bu sırada, Balıkesir’de “Müdafaai Hukuk Izmir Şimal Mıntıkası Hey’eti Merkeziyesi” faaliyette bulunmakta idi. Hey’eti Merkeziye kongreler tertip edip, Mustafa Kemal Paşa ile temas kurmuş bulunuyordu. Diğer taraftan,Hey’eti Merkeziye düşman ile mücadeleye girdiği gibi isyan hâlindeki Anzavur ile de uğraşmakta idi. Bu sırada Balıkesir’de bulunan Albay Refet (Orgeneral Bele),(Aynı eser, 40) Albay Kazım (Orgeneral Özalp) ve Edremit kaymakamı ve Hey’eti Merkeziye üyesi Hamdi Bey kutlama töreninde birer konuşma yapmışlardı.(İzmir’e Doğru Gazetesi, I kanunı sani 1336, S. 12)

Heyecanla kutlanan bu törene,Mustafa Kemal, Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Hey’eti Temsiliyesi adına aşağıdaki telgrafı çekmiştir: “Bugün yevmi İstiklâli Osmani olmak münasebetiyle arzı tebrikat eyler, bu vesile ile vatanımızın temâdîi halâsı ve devlet ve milletimizi altı asırlık şanlı istiklaliyle mazharı saIadet eylemesini Cenabı Hak’dan diler ve bu yevmi mübeccelin saadeti idrakini bilumum milletdaşların yek diğerini tebrike şitab eylemelerini temenni eyleriz.”(AynıGazete, 3 kanunı sani 1336, S. 2; Atatürk’ün bu telgrafı Söğüt Ertuğrul Gazi Festivali (1113 Eylül 1981)nde vermiş olduğum bir konferansta dinleyicilere tarafımdan okunmuştur) Türk tarihini bir bütün olarak düşünen Atatürk,Osmanlı devletinden önceki zengin Türk tarihine büyük önem vermiş, araştırmacılara yeni bir yön tayin etmiştir.

Bu sayede, Türk tarihi üzerinde yapılan tetkikler büyük hız kazanmıştır. O, tarih araştırmalarını teşvik ederken, tarihçilere “hadiselere iyice nüfuz edip, tarafsız bir yorum” getirmeleri prensibini de tavsiye etmiştir. Bu tarz çalışma ile Türkler hakkında mevcut yanlış kanaatlerin düzeleceğine ve peşin hükümlerin ortadan kalkacağına inanıyor ve şu tavsiyede bulunuyordu: “Her şeyden evvel kendinizin dikkat ve itina ile seçeceğiniz vesikalara dayanınız. Bu vesikalar üzerinde yapacağınız tetkiklerde her şeyden ve herkesten evvel kendi inisiyatifinizi ve millî süzgecinizi kullanınız.”Zira, büyük kurtarıcının arzu ettiği önemli hususlardan biri de, özellikle birkaç batılı tarihçinin Türklere isnad ettirdikleri yanlış ve asılsız haberlerin izalesi idi. O, bu gayret ve azimle ömrünün sonuna kadar, tarihçilerle mesaisini devam ettirmiştir. Hatta İstanbul ziyaretlerinde kurumun çalışmalarına Dolmabahçe Sarayı’nda devam etmesini arzu etmiştir. Vefatından bir müddet evvel de, bazı tarihçileri Savarona yatına davet ederek, çalışmalar hakkında bilgi almıştır. Türk Tarih bilimine bizzat yaptığı hizmetleri, vasiyetinde Türk Tarih Kurumu’na yer vermesinden dahi anlamak mümkündür

 

NOT: Bu yazı Diyanet Aylık Dergisinin Kasım 2004 sayısından, 10 Kasım sebebiyle alınarak yayına konulmuştur.