Türk kültüründe mezar taşlarının önemi büyük

Türk kültüründe mezar taşlarının önemi büyük Türklerde, İslamiyetten önce ve sonra mezar taşlarında yer alan figürlerin zenginliği, tarih boyunca geniş kültürel birikimin de en önemli kanıtı. Türk mezar taşlarında, koç, koyun, at, hançer, kılıç insan ve bitkiler, en çok kullanılan figürler arasında yer alıyor. Atatürk Üniversitesi (A.Ü) Güzel Sanatlar Fakültesi Temel Sanat Eğitimi Bölümü Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Yunus Berkli, Türk tarihinde mezar taşlarının özellikleri ve mezar taşlarındaki figürlerin çeşitliliğini değerlendirdi. MEZAR TAŞLARI ÇALIŞMASI TAMAMLANDI Berkli, doktora tezinde Erzurum ve Erzincan yörelerindeki koyun, koç ve at heykelli mezar taşlarını incelediğini; son olarak 1997'den beri üzerinde çalıştığı Türk mezar taşları ile ilgili ''Doğu Anadolu'da Koyun, Koç ve At Heykel Biçimli Mezar Taşları'' isimli çalışmanın iki cilt halinde yayınlanacağını söyledi. TAŞLAR İNSAN YAŞAMINI ANLATIYOR Son 10 yılda Türkiye'de ve Azerbaycan'da binlerce mezarı inceleme fırsatı bulduğunu ifade eden Berkli, şunları kaydetti: ''Türk mezar taşları, insanın yaşamını özetleyen belge niteliğindedir. Yaptığımız çalışmalarda önemli bilgilere de ulaştık. Örneğin, Erzurum'un kuzey ilçelerinde 10. yüzyıldan öncesine ait Türk mezar taşları tespit ettik. Mezar taşları tapunun mührü niteliğinde olması bakımında önemlidir. Anadolu'da en fazla koç heykelleri ise Erzurum ve çevresinde görülmektedir. Erzurum ve Erzincan'da koyun, koç ve at biçimli 172 mezar taşı tespit ettik. Ne yazık ki bunların yarıya yakını, 'içinde altın var' düşüncesiyle tahrip edilerek kırılmıştır.'' MEZAR TAŞI KÜLTÜRÜ 28 ASIRA DAYANIYOR Berkli, Türk kültüründe mezar heykellerin, M.S 732'de Göktürkler dönemine dayandığını belirterek, ''Orta Asya'yı inceleyen tarihçiler, Türklerde zengin bir mezar kültürü olduğundan bahsederler. Mesela İbni Haddam, bize güzel malzemeler sunar. Türklerin ölülerine büyük saygı gösterdiklerini ifade eder'' diye konuştu. İNSAN ŞEKİLLİ MEZAR TAŞLARI Berkli, Türklerde insan şeklinde yapılan mezar taşlarının da mevcut olduğunu ifade ederek, ''Örneğin Göktürkler'de balbal şeklinde yapılan mezar taşları var. İnsan şeklindedir bunlar... Daha çok savaşta öldürülen düşmanları sembolize etmek amacıyla dikilir. Kültigin'in mezarının önünde 164 tane balbal dikili olduğu kaynaklarda geçer. Orta Asya'da bunlardan çok sayıda vardır'' dedi. Osmanlı döneminde soyutlaştırılmış mezar taşı geleneğinin başladığına dikkati çeken Berkli, Osmanlı mezarlarına bakıldığında, mezar taşındaki kavuktan erkek, heykelin alt kısmının daralmasından kadın olduğunun anlaşıldığını söyledi. Berkli ayrıca, taşların üzerindeki armalardan, ölen kişinin görevinin anlaşılabileceğini ifade etti. ŞEHİT VE GAZİ MEZARLARININ AYRI BİR YERİ VAR Berkli, Türklerin eskiden beri şehit ve gazi mezarlarına önem verdiğini belirterek, Osmanlı döneminde de bu geleneğin sürdüğünü kaydetti. Şehit ve gazi mezar taşlarında özellikle kılıç ve hançer motifi kullanıldığını belirten Berkli, şöyle devam etti: ''Selçuklu ve Osmanlı döneminde şehit ve gaziler için kılıç ve hançer motifleri mutlaka kullanılmıştır. Kılıç ve hançer, Osmanlı döneminde hanedan mensubu olanlara ya da şehitlerin mezarlarına konurken, özellikle Anadolu Selçuklu döneminde de Ahlat mezarlarında hep (şüheda) ifadesinin geçtiği görülür. Bunlar, aynı zamanda çok anıtsal yapılardır, çok süslüdürler. Üzerlerine kandil motifleri yapılır.'' Berkli, Anadolu'nun en eski kılıç, hançer motifli mezar taşının ise halen Erzurum Müze Müdürlüğü'nde bulunan ve Ahi Fahreddin bin Mehmet Şaha ait mezar taşı olduğunu bildirdi. MEZAR TAŞLARINDAKİ MOTİFLER NEYİ ANLATIR? Berkli, Türk mezar taşlarındaki motifler incelendiğinde ise figürlerin gelişi güzel kullanılmadığının görüldüğünü ifade etti. Her motifin özellikle bir anlamının bulunduğunu belirten Berkli, şunları kaydetti: ''Mesela Selçuklu döneminde uzayla alakalı motiflere rastlamak mümkündür. Yaratılış evreleriyle alakalı motifler vardır. Çarkıfelek motifleri buna en iyi örneklerdendir. Mezar taşlarında, dünyanın yaratılışıyla ilgili evrelerin yer aldığı figürler işlenmesi dikkat çeken bir noktadır. ORTAASYA’YLA ANADOLU BAĞI Özellikle Selçuklu döneminde görülen bu motiflere Orta Asya'da da rastlamak mümkündür. Türkler, Orta Asya'daki zengin mezar kültürünü, Anadolu'ya da taşımışlardır. Bu durum, Türklerin Anadolu'ya geldiklerinde büyük uygarlıklarla tanışmalarına rağmen, bu özelliklerinin kaybolmamasını da sağlamıştır. Bu, Türk sanatının sürekliliğinin de ispatıdır. Türklerin sanatsal yönlerinin güçlü olması mezar taşlarına da yansımıştır.'' Berkli, Osmanlı döneminde mezar taşlarındaki figürlerin daha soyutlaştığını; insan ve hayvan figürlerinin yerini, Osmanlı döneminde bitki figürlerinin aldığını sözlerine ekledi.