Yazma kitaplarda, murakka adı verilen yazı albümlerinde, ferman ve hüsn-ü hat levhalarında altın ve boya ile yapılan her türlü süsleme işine tezhip adı verilir.
Yazma kitaplarda, murakka adı verilen yazı albümlerinde, ferman ve hüsn-ü hat levhalarında altın ve boya ile yapılan her türlü süsleme işine tezhip adı verilir.Sözcük Arapça zeheb (altın)’den gelir ve “altınlama” demektir; Tezhip sanatında altının yanında doğal boyalar da kullanılır.
Tezhibi yapan sanatçıya müzehhip, tezhipli esere müzehheb denir.
TEZHİP SANATINDA KULLANILAN MALZEMELER
Altın tezhip sanatının başlıca malzemesidir. Müzehhipler altını varaklar halinde hazır temin ederler. Fakat varak altınların (2) tezhip sanatında kullanılabilmesi için ezilmesi gerekir. Varak altın Arap zamkıyla karıştırılarak derin olmayan sırlı bir tabak içinde parmak ile ezilir. Ezme işlemi tamamladıktan sonra üzerine su konan altın dibe çökerek Arap zamkından ayrılır.Beş saat bekletildikten sonra dibe çöken altın başka bir kaba alınır. Tekrar su konarak altın yıkanır ve dibe çöker. Üstteki su süzülerek altın kullanılacak hale gelir.
Ezilen altın jelatinli su ile karıştırılarak fırçalar yardımı ile sürülür. Altının yanısıra doğal boyalar, maden oksitler, kök boyalar jelatinli su ile karıştırılarak tezhip sanatında kullanılır.Yalnız altın ile yapılan tezhibe “halkâr” adı verilir. Tezhip sanatında altının ve boyanın sürülmesi, tahrirlerin çekilmesi (kontür) fırça ile yapılır. Bu açıdan fırça önemli bir malzemedir.
TEZHİP SANATININ İNCELİKLERİ
Kullanıldıkları yere göre değişik isimler alırlar.Tahrir çekmek için tahrir fırçaları, zemin boyamak için zemin fırçaları, altın sürmek için altın fırçaları vardır.Tezhip sanatında her kağıt kullanılmaz. Kullanılan kağıtların bazı aşamalardan geçmesi gerekir: Kağıt önce aharlanır.
Aharlanan kâğıt, kâğıt mühresi ile parlatılır.Uzun süre bekletilen kâğıt kullanıma hazır hale gelir. Tezhipte kullanılan diğer bir malzeme ise mühredir. İki çeşidi vardır; Kâğıdı parlatmak için kullanılana kâğıt mühresi, altını parlatmak için kullanılana altın mühresi adı verilir.
TEZHİBİN UYGULANIŞI
Tezhibin uygulanışına, altın ve boyalar hazırlanıp, kağıt bazı aşamalardan geçirilip, dinlendirildikten, sonra başlanabilir. Genellikle yazı yazıldıktan sonra tezhip uygulanır.
Yazının cinsine, iriliğine ve karakterine göre desen hazırlanır. Desen çizerken dikkat edilmesi gereken bazı hususlar vardır;
1-Desenin çizileceği alanın ölçülü ve uyumlu olarak paftalara ayrılması şarttır.
2-Çok çizgili desen üzerinde yaptığımız motif gruplarının, dolaşan desen üzerinde olmasına dikkat edilmesi gerekir.
Yani bir çiçekten bir rûmi veya bulut çıkamaz, eklenemez.
3- Motifleri ölçülü ve simetrik olarak yerleştirilmelidir.
Bir desen çizimi sırasında desenin geneline bakıldığında bir tarafın diğer taraftan ağır tezyin edilmemesi gerekir. Yani iri motifler bir tarafta, küçük motifler diğer tarafta toplanmamalıdır.
Temel felsefe dengedir. Müzehhip yukarıdaki hususlara dikkat ederek deseni bir kağıda çizer. Bu desen kağıdı şimşir veya çinkodan sert bir zemin üzerine konarak çizgilerde boş yer kalmayacak şekilde iğne ile delinir.
Daha sonra iğnelerle delinmiş desen kalıbı tezhiplenecek zemin üzerine konularak üstünden ince kömür tozu geçirilir. Böylece desen kâğıda geçirilmiş olur. Ardından kâğıt üstündeki kömür tozları tek kıllı fırça ile birleştirilerek desen belirlenir. Bu işlem tamamlandıktan sonra boyamaya geçilir. Altınlar sürülür, motifler renklendirilir, tahrirler çekilir, zemin doldurulur.
Motiflerin renk tonlamaları yapıldıktan sonra mühre ile altınlar parlatılır. Böylece tezhip bitirilir.
TEZHİP VE SABIR
Gerçekten büyük sabır gerektiren tezhip sanatının uygulanışı büyük emek istiyor.
Geçmişte eserler grup çalışması ile vücuda getirilirken günümüzde tezhip sanatçıları bütün işlemleri kendileri yapmak zorundalar. Bu açıdan da bu sanatın uygulanışı çok zor.
Ama bu zorluğa katlananlar, Türk zevkini okşayan eserler meydana getirmekteler.
Tezhip sanatında önemli bir husus da renk dengesidir. Geleneksel anlayışta hakim renkler lacivert, turkuvaz, altın, kahverengi ve siyahtır. Bu renkler zemin rengi olarak tercih edilir. Motiflerde ise pembe, mavi, sarı, eflatun, kırmızı kullanılır. Renklerin dağılımı önemlidir.
Desenlerde olduğu gibi burada da denge aranır. Motifler birleşerek desenleri, desenler birleşerek kompozisyonları oluşturur. Doğada olan her şeyin bir dengesinin olduğu gibi tezhipteki kompozisyonlarda da dikkat edilecek husus dengedir.
TEZHİP SANATINDA KULLANILAN MOTİFLER
Ecdadımız mana aleminin samimi, her türlü mübalağa ve gösterişten uzak, engin güzelliğini, kendi estetik anlayışı içinde, motiflerden meydana getirdikleri desenlerle süslemişlerdir. Süsleme unsuru olan bu bezeme ve motifler devirlerin tecrübe ve zevk süzgecinden elenerek ulaşılması zor bir zirveye ulaşmıştır. Bu sebeple motifler çok önemlidir.
Tezhipte kullanılan motifleri bu yazı dahilinde almamız mümkün olmadığı için sadece isimlerini vermekle yetineceğiz.
ANA MOTİFLER
Tezhip sanatında ana motif olarak hayvan kökenli olduğu düşünülen rûmi; üçgen altıgen, kare gibi geometrik şekiller; daha çok Selçuklularda görülen ve birbiri üzerine eklenen eğrilerden meydana gelen münhani; stilize çiçek motifleri olan hatayi; Çin kökenli bulut; kıvrımdal da denen sazyolu; yardımcı motif olarak da tığ kullanılır.
Yazılı ve tezhipli kısım oranı kadar boş bırakılan kısmın oranı da güzelliği etkiler.
Tığ süslemenin dışa doğru uzanan ucu sivri, ince ok gibi kısmıdır ve gözün süslemeden boş kenara geçişini sağlayarak denge oluşturur.
MOTİFLERİN SEMBOLİK ANLAMI
Tezhipte kullanılan motifler ve renkler rasgele seçilmemiş olup, hepsinin birer sembolik anlamı olduğu gibi bilinçli olarak seçilip kullanılmıştır: Tezhipli süslemelerde çok kullanılan kare ve dikdörtgenler yeryüzünü, yarım daireler ve üçgenler gökyüzünü simgeler. Aynı motiflerin devamlı şekilde tekrarı dünya ve evrendeki ritmi simgeler.
Tek sayfa üzerindeki bezeme mikrokozmozu , çift sayfa bezeme evrenin uyumunu ve mikrokozmozun bu armoniye katılışını temsil etmektedir.
Ortak merkezli daireler de biri diğerinin gerisinde hayali uzay yaratmaktadır.
Bütün bunlar İslam Dininin görkem ve güzelliği ile ilgilidir.
Görkem tam bir yansıma, güzellik de bir merkezden kollar halinde sonsuz çıkmalar olarak sürekliliği belirtir. Bütün sayfa süslemelerinde uygulanan geometrik elemanların uyum ve dengesiyle mükemmellik korunmaya çalışılmış, onun etrafını çeviren poligonal formlarla göze görülmeden ama güçlü bir şekilde sonsuzluk etkisi verilmiştir. Renklerle de bu etki artırılmaya çalışılmıştır.
Altın, baş eleman olarak güneşi sembolize ederken, ışığın rengi olan sarı da gerçekte bilgi sembolü olarak kullanılmıştır.
Motif olarak tanıdığımız şemse, Arapça güneş kelimesinden gelmektedir. Altından sonra tezhipte kullanılan mavi ise sonsuzluğun rengi olarak gökyüzünü simgeler.
TEZHİP SANATININ TARİHİ GELİŞİMİ
Tezhip sanatının nasıl ve nerede doğduğu ile ilgili kesin bilgimiz mevcut değil. 9.-10. yüzyıllarda Yemen’de, Tunus Kayrevan Ulu Camiinde ortaya çıkarılan Kur’an nüshalarından anlaşıldığı gibi, sayfaları tezhiple bezeme geleneğinin bu kutsal kitabın sayfalarında başladığı söylenebilir.
Hz. Ali (R.A) Kur’an’ı tezyin ettiren ilk kişidir.
Padişahlar ve devlet ileri gelenleri yaptıkları camilere bir tür itibar gösterisi olarak tezhipli, deri ciltli Kur’an’lar vakfetmişlerdir. Yine bu Kur’an nüshaları diplomatik hediye olarak tercih edilmiştir. Bu da tezhip sanatının gelişmesine sebep olmuştur.
Türk tezhip sanatını Selçuklu, Osmanlı erken dönem, klasik dönem ve batılılaşma dönemi olarak dört ana başlık altında incelemek mümkündür. Büyük Selçuklulardan sonra Anadolu’da bağımsızlığını kazanan Anadolu Selçuklu Devleti tezhip sanatını Anadolu’ya taşımışlardır. Selçuklu tezhibinde geometrik motifler hakimdir.
Bunların içi benek, yıldız, yaprak motifleri ile süslüdür.
Madalyonların etrafında münhaniler görülür. Ana renkler altın, lacivert, beyaz ve kahverengidir. Tığ yoktur veya ince, seyrek çizgiler halindedir.
Osmanlı tezhip sanatı saray nakkaşları eliyle hat sanatı doğrultusunda gelişme göstermiştir. Osmanlı erken dönem tezhiplerinde daha çok Selçuklu üslubu görülmektedir.
OSMANLI TEZHİP ÖRNEKLERİ VE AHMEDİ DAİ
Osmanlı tezhip örneklerinin tarihi bilinen ilk örneği, Ahmed-i Daî’nin Divanı’nın ilk iki sayfasında görülmektedir.Sultan II. Murad’a sunulan musıkî kitabının tezhipleri ise zengin tasarımı ile ilk örnektir. 15.yüzyılda özellikle Fatih Sultan Mehmed döneminde birçok eser tezhiplenmiştir. Fatih saray nakkaşhanesinin başına Özbek asıllı Baba Nakkaş’ı getirmiştir.Böylece Türk zevkini okşayan nadide eserler vücuda getirilmiştir.
Bu dönemde motifler zenginleşmiştir. Lacivert, siyah, beyaz, yeşil, turuncu, mercan kırmızısı egemen renklerdir. Bu dönemde iki çeşit altın tercih edilmiştir. Motif olarak rumiler, bulutlar, hatayiler, üsluplaştırılmış çiçekler kullanılmıştır.
II. Bayezid döneminde İran’dan gelen sanatçıların etkileri görülür.
Yavuz Sultan Selim döneminde tezhip gelişmesini sürdürmüştür. Bunda Yavuz’un Mısır Seferi etkili olmuştur. Özellikle Tebriz’den Amasya’ya sürgüne gönderilen Bağdatlı sanatçı Şahkulu Türk tezhip sanatına yenilikler getirmiş, geliştirdiği saz üslubu (3) ile Osmanlı süsleme sanatında bir okul yaratmıştır. Kanuni Sultan Süleyman Dönemi, tezhip sanatının en parlak dönemidir.
16.YÜZYIL VE TEZPİH SANATI
Tezhip sanatı teknik, işçilik ve tasarım bakımından 16.yüzyılın ikinci yarısında doruğa ulaşmıştır. Bu dönemde natüralist çiçek motiflerinin tezhipte kullanıldığı, özellikle altın ve lacivert rengin hakim olduğu görülür.
Renklerin kullanımında kısıtlamaya gidilmemiş fakat renkler arasında uyum ve denge her zaman korunmuştur. Bulut motifleri, rumiler çiçeklerle birlikte kullanılmıştır.
Tığlar da en olgun şeklini almıştır. Bu dönemin en önemli müzehhibi Karamemi’dir.
Nakkaş Karamemi adıyla tanınan Mehmet Çelebi Şahkulu’nun öğrencisidir.
Karamemi klasik tezhip sanatının en güzel örneklerini vermiştir.
Natüralist üslupta yaptığı buket ve tek çiçeklerle şükûfe tarzı (4) süslemenin ilk örneklerini ortaya koymuştur. 17.yüzyıl başlarında tezhip 16.yüzyılın devamı gibidir.
Geleneği devam ettiriri. Fakat zaman ilerledikçe bozulmalarda başlar. Önceki döneme göre en önemli değişim renklerde görülür. Özellikle lacivert parlaklığını ve geniş kullanım alanını kaybeder, soluk bir maviye dönüşür. Soluk altın geniş yüzeylere uygulanır.
Altın zemin üzerine iğne perdahlı süslemeler görülür. Bezeme zarifliğini yitirir.
OSMANLI MÜZEHHİPLERİ
Bezeme elemanları seyrekleşerek ayrı ayrı seçilir duruma gelir. 18.yüzyılda klasik tezhibin değişmeye başladığını gösteren büyük çiçekli, karışık motifli süslemeler uygulanmış, tığlarda bile büyük ve renkli çiçekler uygulanmıştır.
Ayrıca Barok ve Rokoko üslupları tezhibe girmiş, bu tarzda yapılan kurdeleler, doğal dal ve yapraklar, sazyolu üslubu, aşırı süs ve kıvrımlar tezhibe hakim olmuştur.
Müzehhip Ali Üsküdari bu üslubu döneminde ustalıkla uygulamış, yeni anlayışla, geleneği kaynaştırarak kendine özgü yorumlar yapmıştır.
Fakat kendisinden sonra bu üslubu başarı ile devam ettiren olmamıştır.
Barok ve Rokokonun etkisiyle vazolar, sepetler, buketler, saksılar içinde, gölgeli boyanarak hacim kazanmış çiçekler, kurdeleler, perdeler, fiyonklar tezhibe hakim olmuştur. 19.yüzyılda tezhip önemini kaybetmiştir. Fakat birkaç sanatçı bu sanatı yaşatmaya çalışmışlardır. 20.yüzyılda tezhip sanatı eski güzelliğine kavuşturulmak istenmiş, bu yönde bazı çalışmalar yapılmıştır .
Bu sanatı gelecek kuşaklara aktarmak için A. Süheyl Ünver, Muhsin Demir Onat, İsmail Hakkı Altunbezer, Necmettin Okyay, Rikkat Kunt gibi sanatçılar önemli çalışmalar yapmışlardır.
Günümüzde Tahsin Aykutalp, Çiçek Derman bu sanata emek verenlerdir. 1914’de İstanbul’da açılan “Medresetü’l Hattatin”de bu sanat öğretilmeye başlanmıştır.
Bugün de bazı üniversitelerin güzel sanatlar fakülteleri ve özel kurslarla tezhip sanatı yaşatılmaya çalışılmaktadır.
KAYNAKLAR
*AKSU, Hatice, “Türk Tezhip Sanatının Süsleme Unsurları”, Yeni Türkiye , İstanbul, Mart Nisan 1989
*ARSEVEN. Celal Esad, “Sanat Ansiklopedisi” ,c.IV, İstanbul 1975
*BİROL, İnci- Çiçek Derman, “Türk Tezyini Sanatlarında Motifler”, İstanbul,1991
*ERSOY, Ayla, “Türk Tezhip Sanatı”
*KESKİNER, Cahide, “Türk Süsleme Sanatlarında Rumi”, Antika Der. s.34, İstanbul,1988
*ÖZEN-ESİNER, Mine, “Türk Tezhip Sanatı”, İstanbul, 1989
*ÖZEN-ESİNER, Mine, “Yazma Kitap Sanatları Sözlüğü” İstanbul, 1985
*SÖZEN, M. – R. Güner , “Geleneksel Türk El Sanatları” , İstanbul , 1998
*TANINDI, Zeren. “Kitap ve Tezhibi” , Osmanlı Uygarlığı 2, İstanbul, 2003
*Thema Larousse Ansiklopedisi , cilt. 6
Hakkımızda
İletişim
Facebook
Twitter
Google+
RSS
Sitene
Ekle
Günün
Haberleri