Rivayet malumdur; Hoca Ahmet Yesevi'nin dergahında terbiye görenler, "emri—bil maruf nehyi ani'l münker" için cihana dağıtılırken, ocağın közlerini havaya saçmıştır ulu eren."Köz'ü bulduğunuz yerde, besleyin, ateşi söndürmeyin" diye buyurmuştur. Alpliğin, erenliğin en zor sınavlarını yüzaklarıyla vermiş olan talebeleri, itaat ile dağılmışlardır dört bir yana. Közü bulan, ocağı kurmuş, ateşi canlandırmıştır Anadolu'da, Mohaç'ta, Yemen'de.Kimisi Yunus olmuştur, kimisi Hacı Bayramı Veli, ateş başındakilerin.Kimisi İstanbul'un sırlı kapılarını açmış, kimisi viran olmuş küfür beldelerini ma'mur kılmıştır.Közün düştüğü yerlerden biridir Erzurum. Ateşi kuvvetlendirenler Söylemez Baba'dır, Yağan Baba'dır, Seyyid Ömer Halil'dir...

KUTSAL KÖZ'ÜN DÜŞTÜĞÜ YER

Yese'den gönderilen kutsal köz'ün ateşlendiği mekanlardan birisi de şehrin kuzeyinde yer alan Oltu ve Olur olmuştur.İlk ocak Olur'daKaracasu'dadır. Kamil kişi OLUR, diye seçilenler nefislerini terbiye ederler Evigen Dergahı'nda. Kimisi Horasan Baba, kimisi Sarı Baba olur, çıkar dergahdan.Olmuşlar OLDU, icazetiyle yerleşir, talebe yetiştirmeye başlarlar Çamlıbel'de, Çamlıköy'de. Kimisi Aslanpaşa olur, kimisi Kadı Zinnun..O günden beri, bu mübarek iki mekana Olur, Oltu denmiştir.Anadolu'yu Türk yurdu kılanlar burada ol'muş, buralarda oldurmuşlardır hamlığa düçar olanları.Suları bellidir bu Türk illerinde ocak tüttürenlerin.

İLÇE AĞIZLARINA DİKKAT!

Oltu, Olur ve Şenkaya Erzurum'un kuzey ve kuzeybatısında yer alan yerleşim birimleridir. Üç ilçe halkı da birbirindendir ve birbirine benzerler. Gelenekleri, görenekleri ve konuşma ağızları da aynilik gösterir.Bu gurubun en büyük parçası olan Oltu'yu nakletmleden önce, isterseniz, bu çalışmamda büyük desteğini gördüğüm değerli ağabeyim Ayhan Kara'nın, şehrimiz ilçeleri için çok önemli bulduğu ve ciddi bir emek sonucu derlediği konuşma ağızlarına da değinelim.Erzurum'da yaşayanlar kadar şehir dışından gelenlerin gözlemledikleri üzere, şehrin ilçeleri arasında dilin yalnızca ses farklılığına dayanan ağız değişiklikleri vardır. İlçeleri, bu ağızları bilmeden değerlendirmek mümkün değildir.Türk Diyalektolojisi'nin Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtaş, Prof. Dr. Muharrem Ergin, Prof. Dr. Selahattin Olcay ve Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun gibi önemli bir ismi olan hemşehrimiz Prof. Dr. Efrasiyap Gemalmaz, "Erzurum ili Ağızları" isimli doktora çalışmasıyla büyük bir ilmi hizmette bulunmuştur.Büyükşehir eski Başkanı Prof. Dr. Ersan Gemalmaz'ın da kardeşi olan Efrasiyap Hoca, geleceğin büyük dil bilginlerinden birisi olması beklenen Doç. Dr. Muhsine Börekçi gibi asistanlarıyla bu hizmetini sürdürüyor.

EFRASİYAP GEMALMAZ'IN MÜHİM ESERİ

Gemalmaz hoca bu eserinde Erzurum Ağızlarını, Yukarı Karasu ve Yukarı Aras ile Çoruh Boyu Ağızları olmak üzere ikiye ayırıyor. Hınıs, Tekman ve Karayazı ağız gurubunu Yukarı Aras Ağızları içinde mütala eden Gemalmaz, araştırmalarında "geldik, biliyorum, on, cep, koydular" kelimelerini anahtar kelimeler olarak seçmiş ve bu ağız guruplarında söyleniş şekillerini aktarmış.Erzurum ili Ağızları adlı eserin 25. sayfasında yer alan bu özet aynen şöyle:"I.Yukarı Karasu Yukarı Aras ağızları11.Yukarı Karasu Ağızları:111. Erzurum Aşkale Ağız Gurubu (geldih, bülirem, on, ceb, goydular)112.Ovacık Narman Ağız Gurubu (celdih, bülirem, on, ceb, goydular)12.Yukarı Aras Ağızları:121.Pasinler Horasan Ağız Gurubu (geldıh, bülirem, on, ceb, goydular)122.Hınıs, Tekman, Karayazı(Kardelen) Ağız Gurubu (geldıh, bülirem, on, ceb, goydiler)2.Çoruh Boyu Ağızları21.Oltu Ağızları:211.Oltu, Şenkaya, Olur Yerli Ağız Gurubu (gelduh, bülerim, on, ceb, goydiler)212.Şenkaya, Olur Türkmen Ağız Gurubu (gelduh, bülirim, on, ceb, goydiler)213.Oltu, Yusufeli Ağız Gurubu (geldoh, bülerim, on, ceb, goydiler)22.Tortum Ağızları:221.Tortum Yerli Ağız Gurubu (gelduh, bülirem, un, ceb, goydiler)222.Tortum, Yusufeli Ağız Gurubu ( geldoh, bülerim, un, ceb, goydiler)23. İspir Ağızları:231.Hunut Ağzı Gurubu (geldük, bülerim, on, ceb, goydilar)232.Barhal Ağız Gurubu (geldük(h), büliyem, on, ceb, goydilar)233.Norgah Ağız Gurubu (geldük(h), bülirem, on, ceb, goydilar)234.Çörmeli Ağız Gurubu(geldük, bülirem, on, geb, goydilar)"

ERZURUM AĞIZLARI ÜZERİNE ÇALIŞMALAR

Gemalmaz hoca bu kitabın mukaddimesinde Erzurum ağızları üzerinde yapılan araştırmalara da ismen yer vermiş. Şehrimize kültür hizmeti verenlerin bilinmesi açısından bu eserlerin birkaç tanesini ismen aktaralım:Abdi—i Karahisari, Lehçe-i Erzurum; Balhasanoğlu ( Necip Asım Yazıksız), Dialecte turc d'Erzerum; Z.F. Fındıkoğlu, Lehçe_i Erzurum; Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar; Prof.Dr. Bahaeddin Ögel, Erzurum Ağzında Nisbet Cümleleri; Lütfullah Sami Akalın, Erzurum Bilmeceleri; Kılıçarslan Şenol, Erzurum ve Kars Halk Dilinden Sözler; Mehmet Kardeş, Tortum'da Halk Türküleri; Prof. Dr. Selahattin Olcay, Erzurum ağzı inceleme, derleme, sözlük; Prof. Dr. Bilge Seyidoğlu, Erzurum Halk Masalları Üzerinde Araştırmalar, Metinler ve Açıklamalar; Feridun Alper, Narman Yerli Ağzı.

ERVAK'A DÜŞEN VAZİFE...

"Cidirıh, celirıh sizi evde bulamirih" şeklinde çok yanlış olarak ilimize atfedilen konuşma ağzına gerekli cevabın verilmesi için bu eserin mutlaka okunması ve okuyanlarında aktarması gerekiyor.Umarız ERVAK veya Erzurum Kitaplığı araştırma eserleri serisinde bu eser yayımlanır ve Erzurum sevdalılarının kütüphanelerinde de tac eser olarak yer alır.

KANUNİ'NİN VURDUĞU TÜRK MÜHRÜ...

Oltu, Türk Milleti'nin Kıpçak boylularınca kurulmuş milattan bin yıl öncesinde.Urartular, Saba Türkleri, Medler, Persler, Makedonlar, Arsaklılar, Romalılar, Sasaniler ve Araplar hüküm sürmüş asırlarca bu beldede.Olurlarını alıp, olmak sırrına erenler 1080'de açmışlar bu beldenin kapılarını. Kanuni , dünyaya vurduğu Türk mührünün mürekkebini almak niyetiyle, Osmanlıya katmış Oltu'yu.Üç zeameti ve 123 tımarı var, diyor, Evliya Çelebi. Sitare ve Köroğlu Dağları'ndan akıncıların, ovaya bereketli yağmur misali düşüşlerini naklediyor seyahatnamesinde.Derebaşı, Köroğlu, Orucuk, İğdeli, Çamlıbel, Samanes, Ünlükaya, Tamret, Dutlu, Ortaköy ve Çengelli Kalelerinde yaşanan destansı kahramanlıkları, naklediyor tarihçiler.Aynı; Tezkeresi'nde bir başka ehemmiyet veriliyor Erzurum'a, Oltu'ya.Pernek Kaleleri olarak bilinen, Oltu-Olur vadisinin üzerinde, birbirinden 2 kilometre aralıkla inşa edilmiş Kız ve Oğlan Kaleleri'nin efsaneleri dolaşır dilden dile.

KÖROĞLU OLTULU'DUR!

Dede Korkut hikayelerinin coğrafyasındandır Oltu. Kimbilir belki de bu sebepten zalim Bolu Beyi'nin tahtını ve mülkünü haki yeksan eden Köroğlu'nun Oltulu olduğu şeklindeki yaygın kanaat ve söylentiler de kaynağını Korkut atadan almıştır.Doğrudur ki, Gülü Bağdat, Çamlıbel şehitleri, Kadı Mısri Zünnün, ayna tutarlar dünden bugüne, maneviyatlarıyla.1877—78 Osmanlı Rus savaşları döneminde işgal edilen İlçe, 25 Mart 1918'de, ebediyen kaydıyla tekrar geçmiş Türk eline.Bin 381 kilometrelik alanda 65 şirin köyü ve 16 yaylasıyla adeta bir tatil kenti görüntüsü veren asudeliğiyle Oltu, deniz seviyesinin 1275 metre yukarısında kurulmuş.

HUYU GÜZELDİR OLTULU'NUN

Erzurum'dan 685 metre daha yakın denize Oltu. Belki bu yüzden olacak, halim, selim ve güzel huyludur insanları. Yumuşak sesli, mütevazidirler çıkışmalarında dahi.43 bin 700 hektarlık tarım arazisinin kuru tarım yapılması sebebiyle tam randıman vermediğini ifade ediyor Prof. Dr. Doğanay.Penek Çayı üzerinde kurulan sulama baraj ve göletlerinin bölgeye kaydırılmasıyla, bu bereketli toprakların uyanacağını söylüyor uzmanlar..İnci köyü'ndeki manganez kaynakları, mermer ve linyit kömürü yatakları ile oltu taşıyla maruf olan ilçe, kimbilir belki de yakın gelecekte, toprağının sulama problemi giderildiğinde pamuğu, inciriyle de tanınacak.Yörenin arı gibi çalışkan, hamarat insanlarının bunu başaracağına bütün Erzurum inanıyor, biliyor.

ŞAHESERDİR ARSLANPAŞA CAMİİ...

"Türkiye'de tetkik ettiğim camiler arasında böylesine (güzeline, mükemmeline) hiç rastlamadım", diyerek anlatıyor Tarihçi Konyalı Arslanpaşa Camisi'ni ve Oltu'daki tarihi—kültürel dokuyu.Ve şu cümlelerle aktarıyor bu tarihi eser karşısındaki hayranlığını; "Arslanpaşa camisi; şehri bir sırma halinde süsleyen çayın sağ kenarına oturtulmuş bir pırlantadır. Mabet mimarisi; iç ve dış süsleri itibarıyla çok muvaffak bir eserdir. Bütün camilerde dört seçkin yarin, Çariyar—i Güzin ve cennetle müjdelenen Aşere—i Mübeşşere adları camilerin içlerine yazıldığı halde, bunlar Arslan Paşa Camisi'nin dışarısına, pencere alt ve üstlerine nefis bir yazı ile hakkedilmiştir. İşte bu, mabede bir hususiyet vermiştir. Arslan Paşa; camisi'ni "Herşeyi sudan diri kıldık" kelamı ilahisini hatırlatan bir yere, çayın kenarına yaptırmıştır. ibadet eden müminler caminin içini saran hafif bir su zemzemesi içinde yaradanlarına yükselirler. Cami yeri ve yapısı itibarıyla hakikaten benzersizdir. "IV. Mehmet zamanında Çıldır Eyaleti Valisi Arslanpaşa tarafından külliyesiyle birlikte 1664 yılında inşa edilen Arslanpaşa Cami ve Medresesi'nin vakfiyesini nakleden Tarihçi Uraz, bundan üç yüz elli yıl kadar önce Arslanpaşa Külliyesinde ve camisinde 1 vaiz, 2 imam,1 hatip, 3 müezzin, 1 aşırhan, 2 ferraş(temizlikçi), 1 muarrif (cami ve tekkelerde Allah, Peygamber, Ashab ve hayır sahiplerinin adını anarak dua edilmesini sağlayan özel görevli müezzin), 30 cüzhan, 1 cüz muhafızı, 4 devirhan (camilerde sürekli kuran okuyan görevli), 1 mimar ve 1 dülger olmak üzere toplam kırk sekiz kişinin görevlendirildiğini belirtir.Oltulu dostlarımdan bir çoğu Osmanlıca bilmedikleri için cami avlu kapısısında yer alan 2 kitabeyi okuyamadıklarını ve hep kulaktan dolma bilgilere sahip olduklarını, sohbetlerinde dile getirmiş; bu kitabelerin bugünkü alfabeyle aktarımının yapılmasını istemişlerdi.Biz de İ.H.Konyalı'nın Kitabeleriyle Erzurum adlı eserinde yer alan dökümü, aynıyla aktararak bu eksiği gidermek istiyoruz.Buna göre, Avlu kapısı üzerinde yer alan 1. kitabede:"Arslanpaşa cahidfillah/Ne acep yerde kıldı beytullah/Cennetül meva sankim etrafı/Olur içinde zikri fillah/Nehri carisi güye kevser/Vaz'ı makbülü tarzı kudsullah/Hatifi gayipten istedim tarih:/Didi tarihin fezkürübillah (1075)2. Kitabede ise:"Bu cami sahibi Arslan Paşa / Acep mevzide mabedi kıldı inşa / Tealallah acep ali bünyad / Ki müstahkem esası Kâbe âsâ / Okundukça ezanı cem'olurlar / Dua içün melaik cümle hura / İlahi ta felek baki bu baki / Okundukça içinde nahl ü sera / Çıkub beytten dedi tarih nüh evtad / Güzel cami cezaküllahü hayra." ifadeleri yer almaktadır.Merhum Konyalı'ya göre bu kitabede, Arslanpaşa camisini dokuz kutb—u arif inşa etmiştir.

OLTU'YU SEVDİREN OLTULULAR...

Bu güzel beldede güzel insanların olmasından daha tabii, ne olabilir.Çocukluk yıllarımda kapı komşumuz olan şimdi Karayollarında görevli Hasan Kadir Erdem'in babası SSK emeklisi merhum Özer Erdem; onlara gidip gelirken ismen tanıdığım kardeşi Recep Erdem'le (Foto Recep) sevmiştim Oltu'yu ve Oltuluyu. Namık Ölmez bir başka şirinliğini yansıtırdı Oltu'nun. Gözütok'lardan Arslan Gözütok'la başka hazinelerini farketmiştim bu mübarek beldenin. Liseli olduğum yıllarda Arslan ağabeyden çok şey dinlemiş, çok şey öğrenmiştim. Geçtiğimiz yıllarda darı bekaya yolcu ettiğimiz Belediye eski Başkanı Osman Ayyıldız çalışkanlığı, dürüstlüğü ve yaptığı hizmetlerle bir başka yer bulmuştur gönlümüzde. Esadaş'ın sahiplerinden rahmetli İbrahim Ayyıldız da öyle...Yine Ankara'da mukim Oltulu bir başka güzel insan da Orman Baş Mühendisi Gürzap Yılmaz'dır. Yüreğinin temizliği, letafeti yüzüne sirayet etmiştir Gürzap ağabeyinin... Bir iki dönem Milletvekili olmak için verdiği uğraş nasipsizlikle sonuçlanmış, bu da Erzurum adına kayıp olmuştur. Gariptir... İncelendiğinde görülecektir ki, Oltu'dan bu güne değin milletvekili çıkmamıştır; iki dönem Milletvekili olan Şinasi Yavuz dışında.Ticaret ve Sanayi Bakanlığında Genel Müdür Muavini dostumuz İsrafil Çelik de, bu duruma isyan edip, bu uğurda epey bir mücadele etti. Ne ki, O'da bir sonuç alamadı. Tıpkı, TMO Bölge Müdürü Ömer Özden gibi.Bu ilçemizin siyasete en yatkın ailelirinin başında ise Taşçı'lar gelmektedir. Emekli Müftü Hacı Cemalettin Taşçı'nın reisliğindeki aile, hepsi de yakın dostlarımızdan olan, Necmettin, Ahmet, Muhammet, Mustafa ve Lütfü kardeşlerden müteşekkildir. Ailenin en bilinen ve tanınanı, —yiğit namıyla anılır—"fayton Nuri"dir. Hacı Nuri, uzun süre İl Genel Meclis Üyesi olarak Oltu'yu temsil etti. Parti İl Başkanlığı yaptı. Son dönemde ise bu aileden Eğitimci Necmettin Taşçı, Oltu'ya Belediye Başkanı olarak seçildi.Oltu'nun okumuşu da çoktur... Bunlardan en bilineni, tanınanı Atatürk Üniversitesi eski Rektör Yardımcılarından Prof. Dr. Yılmaz Özbek'tir.Allah var... Özbek Hoca'da Oltu'yu hakkını vererek temsil etmiştir. Üniversite'de olduğu gibi şehirde ve diğer ilçelerde de epeyce sevilen Yılmaz Özbek Hoca'yı, çeşitli vesilelerle yakinen tanıma fırsatı buldum.Demokrat kişiliği, yerel değerleri dışlamadan, insani ve evrensel hasletlere tanıdığı öncelik Prof. Özbek'i bir Oltulu olarak hayli sevdirmiştir Erzurum'a Erzurumluya..."Bir bulut yükselir Gün batacakken görkemli dağlardanGönül limanından kalkan gemiler misaliYükü hasret, yükü yürek yangını!Alevler sarar başımızıErzurum akşamlarında." Abdulkadir Turan